Stare Miasto w Gdańsku. Historia.
Przechadzając się śródmiejskimi ulicami, większość z nas ma wrażenie, że ma do czynienia z jednorodną tkanką miejską. W rzeczywistości obecne śródmieście Gdańska niegdyś stanowiło konglomerat fortyfikacji, odrębnych osad, a nawet można by rzec miast. Wiodącą rolę we wszelkich przekazach, wraz ze swoimi architektonicznymi perełkami, odgrywa Główne Miasto, niekiedy nazywane Prawym Miastem. W jego cieniu pozostaje Stare Miasto, obecnie obszar o charakterze usługowo-mieszkalnym, niegdyś niezależny byt administracyjny, będący pierwszym miastem w Gdańsku z nadanymi prawami lokacyjnymi.
Najprawdopodobniej historia Starego Miasta rozpoczyna się w XII wieku, kiedy rzemieślnicy i kupcy z Lubeki oraz z Westfalii zaczęli osiedlać się na terenach przygrodowych. Miejsce to, znajdujące się w sąsiedztwie obecnej Hali Targowej, szczególnie w okolicach ulicy Tartacznej, Podzamcza, Katarzynki oraz ulicy Kowalskiej, stało się odrębną wspólnotą. Na początku XIII wieku zabudowa grodziska zaczęła się rozwijać w rejonie obecnych ulic Łagiewniki i Heweliusza. Zabudowania, przeważnie drewniane i parterowe, koncentrowały się głównie w okolicy Kościoła Świętej Katarzyny, wzniesionego dla przybyszów w latach 80. XII wieku.
Wraz z umocnieniem i rozwojem osady pojawiła się potrzeba uporządkowania funkcjonowania administracyjnego. Około 1227 roku na tym obszarze zaczęła działać gmina niemiecka, a później, w 1263 roku, Stare Miasto otrzymało przywilej lokacyjny. Ten dokument stanowił fundament powstania gminy, wprowadzając organy miejskie oraz określając zwierzchnika. To najstarsze tego typu nadanie na tych terenach, wyprzedzające o pół stulecia lokację Głównego Miasta. W krótkim czasie Stare Miasto otoczone zostało drewnianymi umocnieniami, które niestety, ze względu na zaangażowanie w spór Mściwoja II z Brandenburczykami i poparcie dla strony niemieckiej, zostały rozebrane.
Średniowiecze to okres pełen niespokojności, feudalnych zależności, koligacji rodowych, praw i umów. Odnosząc to do współczesności, można stwierdzić, że przez wieki niewiele się zmieniło. Stare Miasto, w okresie panowania Przemysła II otrzymało zgodę na odbudowę murów obronnych. Niestety, w wyniku kolejnego sporu o dziedziczenie po Wacławie III i zaangażowania Krzyżaków w konflikt między Brandenburczykami a Piastami, doszło do buntu mieszczan i, w rezultacie, do niesławnej Rzezi Gdańska. Efektem tego tragicznego wydarzenia było m.in. wydanie przez Krzyżaków nakazu rozebrania pozostałości Starego Miasta, za wyjątkiem Kościoła Świętej Katarzyny oraz wypędzenie mieszkańców.
W połowoie XIV wieku Zakon Krzyżacki rozpoczął odbudowę Starego Miasta. Zdecydowano, że obszary te będą służyły jako zaplecze dla Głównego Miasta. W ramach tego planu wykopano Kanał Raduni, który miał obsługiwać rozmaite zakłady wytwórcze, takie jak Wielki Młyn, uznawany wówczas za największy w Europie, oraz kuźnie, szlifiernie i olejarnie.
W roku 1382 uzyskano zgodę na wybudowanie Ratusza Staromiejskiego. 13 lat później obszar Starego Miasta oraz część Osieka, obejmująca obecne ulice Mniszki, Brygidki, Igielnickiej i Profesorskiej, zostały zasiedlone przez siostry brygidki. To wydarzenie zapoczątkowało proces stopniowego włączania poszczególnych obszarów Osieka do Starego Miasta.
Osiek, znany również pod niemiecką nazwą Hakelwerk, był autonomiczną osadą, która przyciągała zwłaszcza ludność polską oraz kaszubską i pruską. Jego najważniejszą ulicą była obecna ulica Panieńska, w której sąsiedztwie do końca XVII wieku istniał polski ratusz. Ciekawostką jest to, że owym czasie osada posiadała własny samorząd.
Od 1402 roku polscy rybacy z Osieka posiadali przywilej cumowania łodzi i sprzedawania ryb wzdłuż brzegów Raduni. Był to początek dzisiejszych ulic Rybaki Górne i Rybaki Dolne. W wyniku działań wojennych znaczna część zabudowy w tej okolicy została zniszczona. Ślady przedwojennej murów można dostrzec w okolicach ulic Osiek, Stare Domki oraz Sieroca. Przy tej ostatniej z wymienionych ulic umieszczono zespół przytułku, zbudowany w latach 1699-1700. W późniejszym okresie, w latach 1788 a 1865, na tym obszarze funkcjonował sierociniec.
Nieopodal wchłoniętego przez Stare Miasto Osieka, znajdował się zamek krzyżacki. Rejon obecnego Zamczyska był przejęty przez Krzyżaków w 1308 roku. Pierwotnie, mniej więcej od XI wieku w tej okolicy funkcjonował silny gród książąt pomorskich. Od połowy XV wieku, po zburzeniu zamku przez gdańszczan, tereny te pozostawały puste, gdyż zostały uznane za przeklęte. Zaczęto je zasiedlać dopiero na początku XVII wieku. Wówczas postawiono w tym miejscu więzienie. Obecny kształt Starego Miasta, w zakresie fragmentu ulicy Aksamitnej, zasymilował część Młodego Miasta.
Ze względu na brak zaangażowania Młodego Miasta w działania Związku Pruskiego, ta jednostka miejska zaczęła być postrzegana jako pewnego rodzaju zagrożenie dla Starego i Głównego Miasta. To zapewne z uwagi na fakt, iż Młode Miasto zawdzięczało swoje powstanie zakonowi krzyżackiemu, który w roku 1380 nadał temu obszarowi lokację miejską.
Przypomnijmy, że gdańszczanie, będący w konflikcie z zakonem, w 1454 roku zdecydowali się zburzyć zamek szpitalników. Rok później, uzyskując zgodę Kazimierza Jagiellończyka, podjęto decyzję o całkowitym rozebraniu Młodego Miasta. Znajdujący się wówczas na jego terenie Kościół Świętego Bartłomieja oraz klasztor Karmelitów zostały przeniesione na Stare Miasto. Karmelitów osadzono w okolicach miejsca kaplicy św. Jerzego, a w kolejnych latach w tym miejscu wzniesiono kościół, obecnie Kościół Świętego Józefa.
Okres wojny trzynastoletniej był swoistym zakończeniem pewnej niezależności Starego Miasta. W wyniku wydania przez Króla Polski Kazimierza Jagiellończyka w 1457 roku Wielkiego Przywileju dla Gdańska, zostało ono włączone, choć z pewną autonomią, w struktury Głównego Miasta.
Zmiany w funkcjonowaniu Starego Miasta w ramach szeroko pojętego Gdańska nastąpiły po zakończeniu wojny trzynastoletniej. Do tej pory miasto było głównie chronione palisadą. W latach 1466–1487 powstały murowane umocnienia liczące 1,4 km, wsparte 18 basztami. Od strony zachodniej współistniały one z umocnieniami Głównego Miasta. Dalsze prace fortyfikacyjne podjęto jeszcze przed połową XVI wieku. Wówczas Stare Miasto otrzymało nowoczesne fortyfikacje bastejowe i bastionowe.
W kolejnych wiekach do procesu tworzenia nowych umocnień zaangażowano inżynierów z Niemiec, Niderlandów oraz Francji. Powstały nieistniejące już dziś bramy, takie jak leżąca w osi ulicy Łagiewniki -Brama Świętego Jakuba, a także powstała w XVII wieku Brama Oliwska. Wówczas modernizacji uległ również leżący po stronie zachodniej rondel świętej Elżbiety. Ciekawostką jest to, że ze względu na konieczność ufortyfikowania tych terenów, kanał Raduni, w odróżnieniu od obecnego biegu, był prowadzony górą w formie akweduktu. Kolejnym nieistniejącym staromiejskim umocnieniem, a zarazem bramą, była Brama Bożego Ciała, zamykająca od północy obecną ulicę Korzenną.
Korzenna do połowy XVII wieku była główną arterią Starego Miasta. Zmieniło się to na skutek modyfikacji wcześniej wspomnianych Bram świętego Jakuba oraz Bożego Ciała i zastąpienia ich jedną bramą leżącą w osi ulicy Rajskiej. Nowa Brama świętego Jakuba, której autorstwo przypisuje się twórcy Bramy Nizinnej i Żuławskiej, wybitnemu architektowi Janowi Strakowskiemu, sprawiła, że ulica Rajska stała się główną ulicą Starego Miasta.
Umocnienia i fortyfikacje Starego Miasta zarówno zabezpieczały, jak i hamowały dalszy rozwój miasta. Ta dychotomia uwidaczniła się podczas rozbiorów, gdy w skutek oblężenia miasta przez Prusaków handel z Gdańskiem zamarł. Pewne odprężenie przyniosły czasy I Wolnego Miasta, zakończone niestety kolejnymi oblężeniami i zniszczeniami. Czasy pruskiego zarządu nie były zbyt fortunne dla tego miejsca, przede wszystkim ze względu na to, że Gdańsk i Stare Miasto pełniły rolę miasta twierdzy. W dodatku, na początku XVIII wieku Gdańsk stał się również miastem garnizonowym, co skutkowało adaptacją sporej liczby budynków na cele wojskowe.
Zmiany w funkcjonowaniu Starego Miasta jako miasta twierdzy nastąpiły wraz z zakończeniem wojny francusko-pruskiej oraz ustanowieniem Gdańska stolicą Prowincji Prusy Zachodnie. W tym czasie nastąpił gwałtowny rozwój tej części miasta. Jego warunkiem była likwidacja dotychczasowych umocnień. W 1883 roku rozebrano Bramę Świętego Jakuba, na miejscu której funkcjonował tzw. Plac Hanzy, obecnie kwartał I Liceum Ogólnokształcące, Biblioteka PAN, Dom Polski. Jeszcze wcześniej rozebrano Bramę Oliwską. Przełom XIX i XX wieku to również czas wielkich inwestycji na terenie Targu Drzewnego. Na pograniczu Głównego i Starego Miasta powstały siedziby banków oraz szereg wytwornych kamienic. To również czas, kiedy ukończono budowę utrzymanego w duchu neorenesansu gdańskiego zespołu dworca kolejowego.
Z kolei na ulicy Wałowej od 1904 roku rozpoczęła funkcjonowanie nowa gazownia, która zastąpiła tę działającą w rejonie Starego Przedmieścia. Mniej więcej w tym samym czasie, w okolicy dawnego Zamczyska funkcjonował Browar Zamkowy, przekształcony pod koniec drugiej dekady XX wieku w piekarnię.
Okres po uzyskaniu wolności przez miasto przyniósł kolejną zmianę związaną z funkcjonowaniem Starego Miasta. Od tego czasu datuje się przeniesienie reprezentacyjnej części dzielnicy w ciąg obecnej ulicy Podwale Grodzkie, Wały Jagiellońskie, Okopowa.
To tutaj ulokowały swoje siedziby konsulaty belgijskie, angielskie i amerykańskie, a także banki i hotele, w tym jedyny wówczas funkcjonujący polski hotel Continental. Kolejnym polskim akcentem na Starym Mieście był znajdujący się przy ulicy Wałowej 17, a przekazany w 1924 roku przez Komisariat Generalny RP Dom Polski, oraz ulokowana w jednym ze skrzydeł Królewskiego Lazaretu Garnizonowego, między Osiekiem a Zamczyskiem siedziba Poczty Polskiej.
II wojna światowa przyniosła Staremu Miastu ogrom zniszczeń. Po wojnie zachowały się Wielki Młyn oraz mury większości kościołów. W zasadzie w nienaruszonym stanie pozostały budynki PAN, I Liceum Ogólnokształcące oraz pochodzący z przełomu XVIII i XIX wieku domek, będący niegdyś częścią rybackiej zabudowy i znajdujący się przy ulicy Wodopój. W odróżnieniu od Głównego Miasta, podjęto decyzję o nie odtwarzaniu przedwojennej architektury, postawiono na nowoczesny kształt budynków. Czy słusznie?
Jeżeli dotrwałeś/aś do tego miejsca to zapraszamy do obejrzenia filmu o historii Przeróbki oraz do opowieści jej mieszkańców i o tym jak tutaj się żyło od czasu zakończenia II Wojny Światowej. Ponadto zapraszamy do wsparcia naszej działalności poprzez zakup wirtualnej kawy TUTAJ lub PATRONITE.PL. czy też zakup naszego ziomkowego kubka z które kawa smakuje zupełnie inaczej;)
